Chúng ta có hai danh nhân văn hóa thế giới: Nguyễn Trãi và Nguyễn Du. Hôm nay, cho phép mình được nhắc đến Nguyễn Trãi và vợ ông Nguyễn Thị Lộ. Vụ án vườn Lệ Chi cách đây gần 600 năm. Sử thi ghi lại rất ít ỏi về vụ án này. Mình nhắc lại các tiền nhân làm rạng danh nước Việt với một lòng tôn kính nhất hết mực. Mong rằng các bạn khi đến đất kinh bắc (Bắc Ninh) có dịp thăm lại vườn Lệ Chi.
Mình nhớ lại những vần thơ mà Nguyễn Trãi ghẹo cô hàng chiếu:
Tương truyền một hôm đi chầu về, trời đã xẩm tối ông gặp một người con gái bán chiếu, nhan sắc tuyệt trần, ông liền đọc 4 câu thơ:
“Ả ở đâu ta bán chiếu gon,
Chẳng hay chiếu ấy hết hay còn?
Xuân thu phỏng độ chừng bao tuổi,
Đã có chồng chưa, được mấy con?”
Cô gái bán chiếu tên là Nguyễn Thị Lộ vốn xuất thân con nhà gia thế, nên văn chương chữ nghĩa vốn không xoàng, bèn đọc ngay một bài thơ tứ tuyệt đáp lại:
“Tôi ở Tây Hồ bán chiếu gon,
Can chi ông hỏi hết hay còn?
Xuân thu phỏng độ trăng tròn lẻ,
Chồng còn chưa có, hỏi chi con!
Ngay cả 2 bài thơ của 2 người, người ta cũng không cho là của 2 người.
Sau đó, hai người nên nghĩa phu khê tào khang. Cho đến một ngày cách đây 578 năm trước, vào năm Nhâm Tuất (1442) tại Lệ Chi Viên (huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh ngày nay) đã xảy ra vụ án bi thảm tru di tam tộc đại công thần Nguyễn Trãi và người vợ Nguyễn Thị Lộ với tội danh: giết vua Lê Thái Tông. 22 năm sau vụ án, tức năm 1464, vua Lê Thánh Tông xuống chiếu giải oan cho Nguyễn Trãi. Riêng với bà Nguyễn Thị Lộ, ông chỉ phê một câu: “Bà Lễ nghi học sĩ không can dự vào tội giết vua”.
Tuy nhiên, trong Đại Việt sử ký toàn thư do tác giả Ngô Sĩ Liên biên soạn trong khi chép lại vụ án Lệ Chi Viên đã không hề nêu lên một nghi vấn hay phản biện nào và từ đó về sau sách sử cũng không hề có một công bố, một kết luận chính thức nào về sự vô tội của bà Nguyễn Thị Lộ. Chính vì thế một nỗi oan khuất lớn vẫn cứ treo lơ lửng trong lịch sử và nhân tâm đất Việt suốt 578 năm qua.
Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư, ngày 27 tháng 7 (âm lịch) năm Nhâm Tuất (1442), vua Lê Thái Tông đi tuần ở miền Đông, duyệt quân ở thành Chí Linh, Hải Dương. Nguyễn Trãi đón vua ngự ở chùa Côn Sơn, nơi ở của Nguyễn Trãi. Ngày 4 tháng 8 (âm lịch) vua về đến Lệ chi viên thuộc huyện Gia Định (nay thuộc thôn Đại Lai, xã Đại Lai, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh). Cùng đi với vua có Nguyễn Thị Lộ, một người thiếp của Nguyễn Trãi khi ấy đã vào tuổi 40 được vua Lê Thái Tông yêu quý vì sự xinh đẹp, có tài văn chương, luôn được vào hầu bên cạnh vua. Khi về đến Lệ Chi Viên, vua thức suốt đêm với Nguyễn Thị Lộ rồi mất.
Các quan bí mật đưa về, ngày 6 tháng 8 (âm lịch) mới đến kinh sư, nửa đêm vào đến cung mới phát tang. Triều đình đã quy cho Nguyễn Thị Lộ tội giết vua. Ngay sau khi thái tử Bang Cơ mới 2 tuổi lên nối ngôi (tức là Lê Nhân Tông), triều đình bắt Nguyễn Trãi tru di tam tộc vào ngày 16 tháng 8 (âm lịch) năm này.
Theo Khâm định Việt sử thông giám cương mục, ngay khi Nguyễn Trãi bị tru di tam tộc, nhiều người đã cho là ông bị oan. Lê Nhân Tông khi xem sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi từng có ý kiến rằng: “Nguyễn Trãi là người trung thành giúp đức Thái Tổ dẹp loạn tặc, giúp đức Thái Tông sửa sang thái bình… không may bị người đàn bà gây biến, để người lương thiện mắc tội rất là đáng thương”.
Năm 1464, Lê Thánh Tông chính thức ban chiếu minh oan cho Nguyễn Trãi, truy tặng ông tước Tán Trù bá, cho người con trai sống sót của ông là Nguyễn Anh Vũ làm chức Đồng tri châu. Năm 1512, Lê Tương Dực truy tặng Nguyễn Trãi làm Tế Văn hầu.
Trong giới sử học hiện nay, có ý kiến của các nhà chuyên môn như Vũ Khiêu, Phan Huy Lê, Hoàng Đạo Chúc, Phan Văn Các, Đinh Xuân Lâm cho rằng: còn một người nữa chịu oan khuất chưa từng được minh oan là Nguyễn Thị Lộ. Trong hội thảo khoa học về Lễ nghi học sĩ Nguyễn Thị Lộ năm 2005, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Nguyễn Thị Lộ đã bị triều đình nhà Lê đương thời (do thái hậu Nguyễn Thị Anh chấp chính cho vua nhỏ Lê Nhân Tông mới lên 2 tuổi) vu khống.
Nhóm tác giả nghiên cứu lịch sử đương đại Phan Duy Kha, Lã Duy Lan, Đinh Công Vĩ trong tác phẩm “Nhìn lại lịch sử”, xuất bản năm 2003, cho rằng chủ mưu vụ án chính là Nguyễn Thị Anh, vợ thứ vua Lê Thái Tông.
Trong dân gian vẫn tương truyền một giai thoại về vụ án lịch sử này như sau:
Một hôm, ông Nguyễn Phi Khanh (cha của Nguyễn Trãi) cho học trò phát cỏ trong vườn để cất lớp học. Đến đêm, ông nằm mộng thấy 1 người đàn bà dẫn bầy con nhỏ đến xin ông thư thả ít hôm, vì bận con mọn nên chưa kịp dời nhà, ông nhận lời.
Đến khi học trò của ông phát cỏ đập chết 1 bầy rắn con, lúc ấy ông mới hiểu ra ý nghĩa của giấc mộng, nhưng muộn rồi.
Đêm đó khi ông ngồi đọc sách thì có con rắn bò trên xà nhà, nhỏ xuống 1 giọt máu thấm ngay chữ “tộc” qua 3 lớp giấy, ứng với việc gia tộc của ông bị hại đến 3 họ.
Ngày sau con rắn mẹ hóa kiếp là nàng Thị Lộ để làm hại 3 họ nhà ông. Đến đời Nguyễn, trong Lịch triều hiến chương loại chí lại có thêm chi tiết: Con rắn thành tinh ngầm mang thù oán, mới đầu thai thành Thị Lộ, nàng sinh ra dưới sườn có vảy.
Mặc dù câu chuyện được truyền tụng, nhưng nhiều người tin rằng nó chỉ nhằm đổ tội cho Nguyễn Thị Lộ, giải thích nguyên nhân tiền định về cái chết của vua Thái Tông và Nguyễn Trãi.
